Büyük Sözcük Fabrikası neden daha özenli bir çeviriyi hak ediyor?

Resimli çocuk kitabı çevirisi birçok kişiye ilk bakışta kolay görünür. “Her sayfada topu topu iki üç cümle var zaten, n’olacak?!”  tepkisi ne yazık ki yalnızca meslekten olmayan kesimlerde değil,  yayıncılık piyasasında da yaygın. Bu görüşe göre genelde çocuk özelde de resimli çocuk kitapları (picture book)  kısa metinlerden ve basit cümlelerden oluştukları için çevrilmeleri de kolaydır ve az emek gerektirir.
Aksini ispat eden sayılı çeviri bilimsel araştırmaya ve sayısız pratik deneyime rağmen aynı görüşün kendini ısrarla koruması temelde iki nedene dayanıyor. Birincisi bilgisizlik. İkincisi ucuzculuk.
Resimli çocuk kitabı çevirmek bize kolay geliyor, çünkü inceliklerini bilmiyoruz.
Resimli çocuk kitabı çevirmeyi kolay göstermek işimize geliyor, çünkü böylesi daha ucuza mal oluyor.
Kolay ve ucuz bir işin amatörce yapılmasında şaşılacak yan yok.

“Çocuk edebiyatı yazmak mı zor yetişkin edebiyatı mı?” tartışması sürerken,  buna bir de “çocuk edebiyatı çevirmek mi zor yetişkin edebiyatı mı?” tartışmasını eklemeyi gereksiz, dahası yanlış buluyoruz. Edebiyatın, sanatın herhangi bir özgün dalı ya da alanını diğerinin karşısına koymayı ve daha zordu-daha kolaydı  diye fikir yürütmeyi sanatın özünden anlamayanlara bırakıyoruz.

Ancak her sanatsal üretimin kendine has incelikleri var ve onu tüm zorlukları ve olanaklarıyla anlamak istiyorsak, büyütecimizi buraya tutmalıyız.

Resimli çocuk kitabı çevirmenin incelikleri

O halde, öncelikle resimli çocuk kitaplarına daha yakından bakalım. Bilindiği gibi, resimli çocuk kitapları genelde ya henüz okuma bilmeyen ya da yeni yeni sökmeye başlayan küçük yaştaki çocukları hedef alır ve bir hikâyeyi bol resim ve az yazıyla anlatır. Sözü edilen kitapların bir diğer özelliği yalnızca sessizce okunmamalarıdır. Çoğu kez çocuk ona başkası tarafından sesli okunan hikâyeyi dinler, dinlerken de resimleri takip eder. Sesli okundukları için resimli çocuk kitaplarında ses uyumu, ritmik okumayı kolaylaştıran duraklamalar ya da esler önem taşır. Tıpkı hem okundukları/dinlendikleri, hem de seyredildikleri için resim ve metin uyumunun (resim ve metinlerin birbirini tamamlaması) önem taşıdığı gibi.

Pedagojik/eğitsel amaçlı resimli çocuk kitaplarını bir yana bırakıp buna, sanatsal resimli çocuk kitaplarının çok şeyi az sözcükle, karmaşık gerçekleri yalın cümlelerle anlattığını da ekleyebiliriz. Her metinden bir alt metin çıkar. Ama resimli çocuk kitaplarında bu alt metin genelde metnin aslından daha ‘büyüktür’. Tıpkı sözcüklerin imgelerle, çağrışımlarla, ikili anlamlarla ‘yüklü’ olduğu gibi. (Resimli çocuk kitabı hikâyeleri melodik yapısıyla birlikte bu yönden de şiire benzer aslında.)

Buraya kadar değindiğimiz özellikler resimli çocuk kitaplarının niye dümdüz çevrilemeyeceğini de ortaya koyuyor. Ne var ki eklenmesi gereken birkaç önemli nokta daha var.

1- Resimli çocuk kitaplarının hedeflediği yaş grubu henüz birçok kültürel farklılığı anlamlandırabilecek hayat ve okuma deneyimine sahip değil. Bir okul çağı çocuğunun metnin bütünü içerisinde anlayabileceği, öğrenebileceği birçok yabancı öğe o yaştaki bir çocuğun metni anlamasını güçleştirebilir, hatta olanaksızlaştırabilir.

2- Birçok resimli çocuk kitabında tekerlemelere, dil ve sözcük oyunlarına rastlanır. Bu da tekrar tekrar okunmalarına, hatta sıkça çocuklar tarafından ezberlenmelerine,  yani erken yaşta dil duygusunu geliştirmelerine dayanır.  Tekerlemeler, dil ve sözcük oyunları tüm kültürlerde vardır ancak kültürden kültüre çeşitlilik gösterir.

3- Resimli çocuk kitabı çevirilerinde yabancı çocuk adları genellikle hedef dildeki adlarla çevrilirler. Ne var ki çok şeyi az sözcükle anlatan bu kitaplarda çocuk adları bile (çoğunlukla da özellikle) sık sık ya doğrudan bir anlam taşırlar ya da belli çağrışımlar uyandırırlar.

4- Resimli çocuk kitaplarında sembolik anlatıma sıkça başvurulur. Bu kendini resimlerde özellikle renk seçiminde (aşk için kırmızı, hüzün için gri, korku için siyah gibi…) dışa vururken, metinde özel sözcük seçimleriyle ifade bulur.

Saydığımız tüm bu noktalar (ve liste daha da uzatılabilir) resimli çocuk kitabı çevirisinde gözetilmesi gerekir.

Yoksa ne mi olur? Yoksa ortaya Büyük Sözcük Fabrikası kitabı örneğinde daha ayrıntılı olarak ele alacağımız felaket yaşanır.

Büyük Sözcük Fabrikası neden kulak tırmalıyor?

Hayır, Büyük Sözcük Fabrikası kitabının çevirisi felaket gibi ağır bir tanımlamayı hak etmiyor. Felaket olan Büyük Sözcük Fabrikası gibi olağanüstü bir kitabın alelade bir çeviri yüzünden etkisinden çok şey yitirmesi, sıradanlaşması, neredeyse heba olması.

Büyük Sözcük Fabrikası Aylak Kitap’tan çıktı, yazar İsviçreli, çizer de Arjantinli. Ne yazık ki kitabın künyesinde editör ve hangi dilden çevrildiği bilgisi yer almıyor. Yani bize, orijinal dilden yani Fransızca’dan çevrilmiş olduğunu ummak kalıyor.

Şu cümleyle başlıyor kitap : “Bir ülke vardı ki orada yaşayan insanlar neredeyse hiç konuşmazlardı. Bu büyük sözcük fabrikasının ülkesidir.”

Birçok dile çevrilen ve bu ülkelerde yalnızca hikayesiyle değil, özellikle melodik, şiirsel anlatımıyla övgüler alan kitabın bu ilk iki cümlesi, Türkçe çeviride kulak tırmalayan, bırakalım melodik, düz okunması bile güç bir hal almış.

Daha üçüncü cümledeyse zaman sorunuyla karşılaşıyor ve geçmiş zamandan geniş zamana geçiş yapıyoruz. “Bu garip ülkede sözcükleri satın almak ve onları söyleyebilmek için yutmak gerekir.”  

Zaten, metnin şiirselliğini yitirmesinin, akıcı ve melodik okunamamasının, bu yüzden de (özellikle de sesli okumada) doğru vurgulanamamasının başlıca nedeni kitapta tekrar tekrar karşımıza çıkan zaman sorunu. Bir örnek verelim:

“Cemile yandaki sokakta oturuyor.  (Geniş zaman) Özgür onun kapısını çaldı. (Geçmiş zaman) “Günaydın, nasılsın” diyemedi. (Geçmiş zaman) Çünkü bu sözcüklere sahip değil. (Geniş zaman) Onun yerine gülümsedi. Cemile’nin kiraz renginde bir elbisesi vardı.” (Geçmiş zaman)

Türkçe’de zaman uyumu doğallığında bir ses uyumu ve okuma kolaylığı getiriyor. Farklı dillerde zamanlar arasında geçişler her zaman bu kadar irite edici bir etki bırakmıyor. Bu yüzden bazen resimli çocuk kitapları çevirilerinde zamana sadık kalmak yerine, ses uyumuna dikkat etmek daha doğru bir tercih olabiliyor. Özellikle de anlamda bir farklılık doğmuyor, aksine melodik anlatım metnin doğru anlaşılmasını kolaylaştırıyorsa.

Kaldı ki Büyük Sözcük Fabrikası’nda karşımıza çıkan çeviri sorunlarının orijinal dildeki zamana sadık kalma kaygısından kaynaklandığını sanmıyoruz. Böyle olsaydı çevirmen, kitabın küçük kahramanı Özgür için: “Çünkü bu sözcüklere sahip değil” derken, çöpe atılmış sözcükler için, “Ama çöpe atılmış sözcükler fazla ilginç değillerdir,” demezdi, herhalde.  Zaman aynı seçim farklı, ancak bu kez daha da zorlama ve bir çocuk kitabına hiç gitmeyen bir ifade tarzı seçilmiş: “fazla ilginç değillerdir.”

Tabii kitapta çevirmenin (ya da editörün?) bilinçli tercihler kullandığı yerler de var. Bunlardan biri kahramanların isimleri. Küçük Özgür, onun sevdiği kız Cemile ve Özgür’ün rakibi Gürbüz var kitapta. Orijinal metinde Özgür’ün adı Philèas, Cemile’ninki Cybelle, Gürbüz’ünki ise Oscar.

Fransızca isimlerin her üçü de hedef okur kitlesi tarafından hemen anlaşılabilecek ya da onlarda belli çağrışımlar uyandıracak anlamlara sahip değil, (Philèas eski Yunanca’dan geliyor ve dostluk veren anlamına geliyor, Cybelle ismi Anadolu kökenli Kibele’ye yani tanrıların anasına dayanıyor, Oscar’ın kaynağı hakkında ise kesin bir bilgi yok, ama bu ismin İskandinav dillerinden çıktığı ve tanrı tarafından korunan kişi anlamına geldiği ileri sürülüyor). Oysa Türkçe metin için seçilen Özgür ve Gürbüz isimlerinin kaynak dildeki hallerinin tersine bariz anlamları var. Birçok sözcüğe sahip zengin çocuğuna Gürbüz , samimi duygularından başka sermayesi olmayan çocuğa da Özgür adının verilmesi, orijinal hikayenin alt metnine uymakla birlikte, basbaya çevirmenin kişisel katkısı olarak değerlendirilebilir. Cemile adının neden seçildiğini bilmiyoruz. Sebep Fransız ismi Cecile’yi hatırlatmasıysa,  Cybelle’e pekâlâ Sibel de denebilirdi.

Ama önemli olan bu değil. Önemli olan çevirmenin (ya da editörün?)metne katkı yapayım derken yazarın kaygılarını yeterince gözetmemesi. Çünkü yazarın seçtiği isimler sembolik anlamlar taşımamasına karşın metnin melodik yapısı içerisinde yerli yerine oturuyor. Hikayenin bütünü içinde kulağa şiirsel geliyor. Aynı şeyin, “Özgür’ün söyleyebilecek bir sözcüğü daha vardı.  Uzun zaman olmuştu ki onu çöpte keçi pisliklerinin, tavşan popolarının arasında bulmuştu,” gibi katur kutur cümlelerle dolu Türkçe metin için söylenemeyeceğini daha önce de vurgulamıştık. Zaten bu cümleyi örnek göstermemizin başka bir nedeni daha var. Kitapta çeviri kaynaklı mantık hatasına dikkat çekmek istiyoruz. Çünkü kitabın sonuncu sayfasında, ” Özgür’ün söyleyebilecek bir sözcüğü daha vardı" vurgusu yapıldıktan sonra, Özgür,  “bir daha!” diyerek aslında iki sözcük söylemiş oluyor. Küçük bir ayrıntı gibi görünen bu sorun kitabın hikayesiyle birleştiğinde (sözcüklerin tek tek satın alındığı ve söylenmek için yutulmak zorunda olduğu bir ülke konu ediliyor) ve aynı hata tekrar edildiğinde (“Bu kelimeyi çok sevdi. Onu büyük bir gün için saklıyordu.”) vahim bir hal alıyor.

Vahim, çünkü bu küçük ayrıntının fark edilmemesi, kitabın alt metninin aslında ne çevirmen, ne de editör ve yayıncılar tarafından yeterince anlaşılmadığına işaret ediyor. Vahim, çünkü bu küçük ayrıntı özensizliği ve yazımızın en başında eleştirdiğimiz küçümser yaklaşımı düşündürüyor.  Vahim, çünkü bu küçük ayrıntı büyük değil, ufacık bir müdahaleyle düzeltilebilir (“Bir sözcüğü daha vardı” yerine "bir çift sözcüğü" daha vardı denebilir, ya da “bir daha!” yerine “yeniden”, “tekrar” gibi tek sözcük seçilebilirdi mesela…) ve Türkiyeli okurların karşısına olağanüstü güzellikteki bir kitapla çıkılabilirdi.

Kitedit’in yayın politikası nedeniyle kitabın olumlu yönlerine burada daha fazla girmiyoruz. Ancak eleştirimizle bağlantılı olarak şunları söylemekten geçemeyeceğiz: Derin bir hikayesi, sözel kadar görsel olarak da son derece güçlü bir anlatımı, şiirsel bir havası olan böylesi değerli bir resimli çocuk kitabını bulup çıkarmak, aslında ve özellikle de yeni bir yayınevi için büyük bir başarı. Baskısı ve tasarımı da şevkle yayına hazırlandığını düşündürüyor. Ama tam da bu gerçekler, aynı özenin çeviride niçin gösterilmediğini anlamamızı zorlaştırıyor. Çünkü nihayetinde Türkçe metnin şu hali onun küçük-büyük okurlarına, ondan da önemlisi kitabın asıl sahibi yazar ve çizere kocaman bir haksızlık anlamına geliyor.